اندیشه‌های قرآنی

محمد کاظم شاکر

قم: انتشارات آیین احمد ص: 1394

بخشی از پیشگفتار:

مجموعه‌ای که پیش رو دارید، حاصل تأملات و اندیشه‌های نزدیک به بیست سال نگارنده در حوزه مسائل و موضوعات مختلف قرآنی است. هر یک از این نوشته‌ها قبلاً در مجلات مختلف علمی و پژوهشی منتشر شده‌اند و اکنون در اینجا با طبقه‌بندی موضوعی در سه مجلد گردهم آمده و سلسله‌ای از مباحث قرآنی را به سامان رسانده‌اند. برخی از آن‌ها نیز حاصل کار مشترک نگارنده با دانشجویان ارجمند در مقاطع دکتری و کارشناسی ارشد است که از پایان‌نامه‌ها و رساله‌های فاخر آن‌ها استخراج شده است.

روش تحقیق 

با تکیه بر حوزه علوم قرآن و حدیث

احمد پاکتچی

تهران: دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، 1391

فهرست مطالب:

فصل 1. شکل‌گیری مفهوم جدید «روش تحقیق»

جغرافیای مباحث این کتاب

فصل 2. از دریافت تا روش

مراحل انجام یک پژوهش، غلبه بر الگوهای خودکار شده

فصل 3. روش‌شناسی

انواع مطالعه (مطالعه تاریخی، مطالعه تطبیقی، مطالعه تحلیلی)

فصل 4. مراحل اجرایی پژوهش

یادداشت‌برداری، فراوری منبع به عنوان اساس پژوهش

سخن نویسنده:

... در نظام‌های دانشگاهی چه در ایران و چه در دیگر کشورهای اسلامی، اغلب روش تحقیق با روش نوشتن پایان‌نامه اشتباه گرفته می‌شود و این امر باعث شده که موضوع بحث به فضای دیگری سوق یابد.

روش نوشتن پایان‌نامه که نام پرطمطراق‌تری برای انشا و آیین نگارش است، ارتباط مستقیمی به روش تحقیق ندارد؛ روش تحقیق باید به ما بیاموزد که تحقیق خود را چگونه انجام دهیم.

هدف ما در این کتاب، بیان نحوه نگارش پایان‌نامه نیست و وقت ما نیز چنین اقتضایی ندارد بلکه بر آنیم که روش تحقیق حقیقی را ارائه دهیم.

مجموعه درس‌گفتارهایی درباره

روش تحقیق عمومی

با رویکرد علوم انسانی ـ اسلامی

احمد پاکتچی

تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق علیه‌السلام، 1391

فهرست مطالب:

فصل 1. ماهیت و استانداردهای تحقیق

اشتراک لفظی تحقیق، تفاوت مطالعه و تحقیق، ویژگی‌های یک پژوهش، ویژگی‌های فردی محقق، دامنه کاربرد روش تحقیق، اهداف این کتاب، استانداردهای تحقیق

فصل 2. مطالعه اولیه

نحوه استفاده از کتابخانه‌ها، منابع مطالعه اولیه، ثمرات مطالعه اولیه، روش کار با منابع، منبع‌یابی، کتابشناسی توضیحی

فصل 3. یادداشت‌برداری

طبقه‌بندی موضوعی فیش‌ها، درجه‌بندی منابع، موارد استفاده از منابع دست اول و دوم، روش‌های یادداشت‌برداری

فصل 4. نگارش نهایی

رابطه تحقیق و نگارش، مراحل نگارش، علائم تقسیم‌بندی، مستندسازی، دلایل مستندسازی

فصل 5. آشنایی با دایرة‌المعارف‌ها

تفاوت دایرة‌المعارف‌های عمومی و تخصصی، دایرة‌المعارف‌های عمومی، آشنایی با چند دایرة‌المعارف عمومی، چند دایرة‌المعارف ملی، علل تعدد دایرة‌المعارف‌ها، دایرة‌المعارف‌های تخصصی، آشنایی با چند دایرة‌المعارف تخصصی

سخن نویسنده:

... اصطلاح تحقیق به دو معنا به کار می‌رود: یک معنای موسّع و یک معنای مضیّق. معنایی که در این کتاب مد نظر ماست، معنای مضیق آن است. بسیاری از کارهایی که در دانشگاه به اسم تحقیق انجام می‌دهیم، چیزی در حد یک تکلیف درسی یا کمی بالاتر از آن است. مثلاً هنگامی که به دانشجو یا استاد گفته می‌شود از مجموعه کتاب‌های منتشر شده در زمینه روش تحقیق یک جزوه درسی تهیه کند، نمی‌توان نام یک تحقیق را روی کار او گذاشت. البته این کار در حد تکلیف درسی نیست بلکه یک کار جدی است. این عمل هنوز در حد استانداردهای یک کار تحقیقی و پژوهشی نیست اما در زندگی روزمره، چنین کاری بالاترین درجه تحقیق است.

گاهی هم هست که یک استاد در یک مسأله خاص نظریه نوینی ارائه می‌کند. این هم یک تحقیق است اما ماهیتاً تفاوت زیادی با مورد قبل ندارد ...

روش‌شناسی مطالعات دینی

تحریری نو

احد فرامرز قراملکی

مشهد: انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1385

فهرست مطالب:

گفتار اول: چیستی پژوهش و ارکان آن

گفتار دوم:‌ گستره‌های دین‌پژوهی

گفتار سوم: بهره‌وری و مدیریت

گفتار چهارم: اطلاعات شایسته

گفتار پنجم: تحقیق مسئله‌محور

گفتار ششم: تعریف

گفتار هفتم: توصیف و تبیین

گفتار هشتم: روش‌شناسی استدلال

گفتار نهم: روی‌آورد درون‌دینی

گفتار دهم: روی‌آورد تحلیلی ـ منطقی

گفتار یازدهم: مطالعات تاریخی

گفتار دوازدهم: مطالعات تطبیقی

گفتار سیزدهم: مطالعات پدیدارشناختی دین

گفتار چهاردهم: مطالعات تجربی دین

گفتار پانزدهم: نمونه‌ای از مطالعه تجربی دین

گفتار شانزدهم: مطالعات میان‌رشته‌ای

گفتار هفدهم: نمونه‌ای از مطالعات میان‌رشته‌ای در دوره اسلامی

سخن نویسنده:

روش‌شناسی مطالعات دینی نخستین گام در تدوین نظام‌مند روش‌ها و مبانی دین‌پژوهی در جامعه ماست که با فرایندی تعاملی با خوانندگان ارجمند، تغییر نگرش، ارتقای دانش و توسعه مهارت و توانایی دین‌پژوهی را هدف خود قرار می‌دهد.

ارائه مفهومی نو از پژوهش و تمایز آن از برنامه‌های آموزشی، ترویج و اطلاع‌رسانی، تبیین ساختار پژوهش مسئله‌محور و طبقه‌بندی مسائل عمده دین‌پژوهی، معرفی چیستی و فرایند عملیاتی روی‌آوردهای درون دینی، تحلیلی و منطقی، تاریخی، تجربی، تطبیقی، پدیدارشناختی و میان‌رشته‌ای، جهت‌گیری عمده مباحث کتاب است.

بازسازی عمده، تحریر نو و زبان آسان‌یاب کتاب، حاصل تجربه گرانقدر چهل کارگاه آموزشی روش‌شناسی مطالعات دینی با کاربری استادان و مدرسان بزرگوار حوزه و دانشگاه و دانشجویان محترم تحصیلات تکمیلی است.

آموزش پژوهش
درسنامه روش تحقیق با گرایش علوم نقلی

سید حمید حسینی

تهران: انتشارات شمیم یاس ولایت، 1392

فهرست مطالب:

1ـ اهمیت و تعریف تحقیق علمی

اهمیت و جایگاه تحقیق علمی، روش‌شناسی و تحقیقات علمی، معنای لغوی تحقیق، تفاوت سؤال با مسأله، معنای اصطلاحی تحقیق

2ـ مراحل و انواع تحقیق

مراحل تحقیق علمی، تقسیمات تحقیق علمی، انواع تحقیق بر مبنای هدف، انواع تحقیق بر مبنای ابزار و روش، انواع تحقیق بر اساس شیوه گردآوری اطلاعات

3ـ اخلاق پژوهش

4ـ مرحله اول تحقیق: انتخاب موضوع

مرحله اول: طرح مسأله و انتخاب موضوع، مزایای تحقیق مسأله‌محور، منابع انتخاب موضوع، ملاک‌های انتخاب موضوع

5ـ دومین مرحله تحقیق: تبیین موضوع

اهمیت شناخت قبلی نسبت به موضوع، روش‌های تبیین موضوع

6ـ سومین مرحله تحقیق: ارائه فرضیه

نقش حدس در یافتن پاسخ پرسش‌ها، تعریف فرضیه علمی، جایگاه فرضیه در تحقیقات علمی، چگونگی شکل‌گیری فرضیه، ویژگی‌های لازم برای فرضیه، جایگزین فرضیه در تحقیقات موضوع‌محور

7ـ چهارمین مرحله تحقیق: تنظیم طرح‌نامه

نقشه راه تحقیق، اهمیت و فایده تنظیم طرح‌نامه، شیوه تنظیم طرح‌نامه تحقیق

8ـ پنجمین مرحله تحقیق: گردآوری اطلاعات (روش میدانی)

ارزش و اهمیت اطلاعات، مرحله گردآوری اطلاعات، روش‌های گردآوری اطلاعات

9ـ کتابخانه و شیوه‌های بهره‌گیری از آن

کتابخانه و انواع آن، رده‌بندی منابع کتابخانه، شیوه‌های بهره گیری از منابع کتابخانه

10ـ منابع کتابخانه

11ـ گام‌های گردآوری اطلاعات

12ـ یادداشت‌برداری اطلاعات

فیش تحقیقاتی، اجزای فیش تحقیقاتی، روش فیش‌برداری

13ـ پردازش اطلاعات

اهمیت پردازش اطلاعات، روش پردازش اطلاعات

14ـ تدوین گزارش تحقیق

اهمیت گزارش تحقیق، اجزای اصلی گزارش تحقیق

15ـ انواع گزارش تحقیق

روش تدوین مقالات علمی، روش تدوین پایان‌نامه، روش تدوین کتب علمی،

16ـ اصول نگارش گزارش تحقیق

اصول نگارش علمی، شیوه نگارش متون فارسی

سخن نویسنده:

در این مجموعه تلاش شده است مبانی نظری و تجربیات کاربردی در زمینه تحقیقات علمی با روشی آموزشی و به صورت گام به گام در اختیار دانشجویان، طلاب  و دیگر علاقه‌مندان پژوهش قرار گیرد. در ضمن این مباحث، ابزارهای رایانه‌ای و پایگاه‌های اینترنتی مؤثر در پژوهش‌های مرتبط نیز معرفی شده است.

مطالعه دقیق این کتاب همراه با تمرین و اجرای فعالیت‌های یادگیری، نقش مؤثری در ارتقای مهارت‌های تحقیقاتی خواهد داشت.

مبانی روش تحقیق
تدارک مقاله‌های تحقیقی و پایان‌نامه‌های دانشجویی

علیرضا مهاجری

تهران: نشر چاپار، 1386

فهرست:

·          فصل اول: کلیات

تحقیق و انواع آن، موضوع تحقیق‌پذیر، تعریف روش، روش‌شناسی یا متدولوژی

·          فصل دوم: تحقیق علمی

تعریف علم، تقسیم‌بندی علوم، معرفت علمی، ...، مراحل تحقیق علمی، ...

·          فصل سوم: مراحل اجرایی پژوهش و تنظیم گزارش تحقیق

فیش‌برداری، نگارش مقاله

·          فصل چهارم: ساختار رساله دانشجویی یا مقاله تحقیقی

شیوه نگارش و محتوای مطالب، عنوان‌ها و سرفصل‌ها

·         فصل پنجم: تنظیم متن سخنرانی از روی مقالات پژوهشی

·         فصل ششم: روش‌ها و فنون گردآوری اطلاعات

گردآوری اطلاعات از راه مشاهده، دستیابی به اطلاعات از طریق پرسشنامه، گردآوری داده‌ها از طریق مصاحبه، ...

·         پیوست اول: نمونه چند پرسشنامه

·         پیوست دوم: نمونه چند تحقیق

بخشی از پیشگفتار:

در این نوشتار توجه ما بیشتر معطوف به نیازهای دانشجویان برای استفاده از منابع، در جهت تنظیم مقاله پژوهشی و یا رساله‌های دانشجویی است و در این رابطه به چگونگی طرح مسأله، تعریف موضوع، روش‌شناسی، مراحل تحقیق علمی، فیش‌برداری و پاره‌ای نکات دیگر اشاره خواهیم کرد.

اهمیت تحقیق و ضرورت در پیش گرفتن یک روش سنجیده، منطقی و منظم برای گردآوری، تنظیم، بررسی و استخراج نتایج، نیازی به گفتگو ندارد؛ چرا که روند تحول مراکز آموزش عالی در جهان گویای اهمیت روزافزون پژوهش است.

... امروزه میزان فعالیت‌های پژوهشی، مشخص کننده جایگاه و مقام هر دانشگاه و مؤسسه آموزشی محسوب می‌شود. بر این اساس ضرورت تمرین روش‌های صحیح پژوهش از نخستین مقاطع آموزش عالی، امری بدیهی است و ما سعی خواهیم کرد تا مبانی و اصول این امر را در اینجا یادآور شویم.

ابزار عمومی تحقیق

علی فاخر

تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1379

فهرست مطالب:

·          فصل اول: کلیات تحقیق

خصوصیات تحقیق، اهداف انجام تحقیق، انواع تحقیق در علوم مختلف، مراحل تحقیق، نوشتن پیشنهاد تحقیق

·          فصل دوم: یافتن اطلاعات

اهداف مرور تحقیقات گذشته، منابع اطلاعاتی، خواندن و سازمان‌دهی مطالب، روزآمد بودن

·         فصل سوم: نرم‌افزارهای عمومی در تحقیق

·         فصل چهارم: استفاده از شبکه ارتباط جهانی

سطوح اتصال به اینترنت، پست الکترونیکی، ...

·         فصل پنجم: نوشتن پایان‌نامه

·         فصل ششم: تهیه مقاله و سخنرانی علمی

بخشی از مقدمه کتاب:

وظیفه کتاب حاضر، کوچک‌تر از کتاب‌های کلی در زمینه روش‌های پژوهش می‌باشد. روش‌های تحقیق در این کتاب، تشریح نشده است بلکه فقط ابزار مورد نیاز تحقیق صرفنظر از روش آن بیان شده است. در بیان ابزار تحقیق نیز با آن‌چه که فقط در برخی از رشته‌های خاص کاربرد دارد، اشاره نشده است بلکه این کتاب عمدتا به تشریح ابزار عمومی تحقیق می‌پردازد که در اغلب رشته‌ها مشترک هستند. در ضمن با تأکید خاص، ابزار جدید تحقیق تشریح می‌شود. نرم‌افزارهای جدید رایانه‌ای و به‌کارگیری شبکه جهانی اطلاعات یا اینترنت از دیدگاه کاربر آن‌ها در تحقیق، در این کتاب مورد توجه قرار گرفته است زیرا استفاده از ابزارهای جدید، کمک بزرگی در انجام تحقیق می‌باشد.

دانشجویان رشته‌های علوم انسانی معمولا درسی را تحت عنوان روش تحقیق در دوران تحصیلی خود می‌گذرانند؛ شاید این کتاب بتواند به عنوان کتاب کمک درسی در کنار کتاب اصلی روش تحقیق برای دانشجویان علوم انسانی مفید باشد.

روش تحقیق با رویکردی به پایان‌نامه‌نویسی

غلامرضا خاکی

تهران: انتشارات بازتاب، 1382

فهرست مطالب:

·          تأملاتی در آغاز

فرایند تدوین صفحات مقدماتی پایان‌نامه (صفحه روی جلد، صفحه نام خداوند، صفحه تشکر، صفحه اهدا، ...)

·          فصل اول: طرح تحقیق (کلیات)

بیان مسأله، تاریخچه و پیشینه تحقیق، اهمیت و ضرورت موضوع تحقیق، اهداف تحقیق، چارچوب نظری تحقیق، مدل تحلیلی تحقیق، فرضیه تحقیق، روش تحقیق، قلمرو مکانی تحقیق، قلمرو زمانی تحقیق، روش نمونه‌گیری و تعیین حجم نمونه، ابزارهای گردآوری داده‌ها، روش‌های تجزیه و تحلیل داده‌ها، محدودیت‌های تحقیق، شرح واژه‌ها و اصطلاحات به کار رفته در تحقیق

·          فصل دوم: مروری بر ادبیات موضوع

·         فصل سوم: آشنایی با قلمرو مکانی تحقیق (جامعه آماری)

·         فصل چهارم: روش تحقیق

·         فصل پنجم: یافته‌های تحقیق و تجزیه و تحلیل آن‌ها

·         فصل ششم: خلاصه تحقیق و پیشنهادها

راهنمای تحقیق
بر اساس نگرش اسلام به علم و هستی

شیخ عبدالحمید واسطی

قم: انتشارات دارالعلم، 1381

ساختار کتاب:

·         فصل اول (نگرش‌سازی): هویت تحقیق

o           تعریف، نیاز و هدف، تاریخچه و انواع تحقیق

o        حقیقت چیست؟

o        ذهن برای فهم و ادراک چه فعالیت‌هایی انجام می‌دهد؟

o        روش چیست؟

·         فصل دوم (راهبردسازی): الگوی کلی تحقیق

o        عناصر و اجزای تحقیق کدامند و مراحل تحقیق چیست؟

o        مرحله اول: نیازشناسی

o        مرحله دوم: دست‌یابی به اطلاعات و تحلیل آن‌ها

o        مرحله سوم: مدل‌سازی

·         فصل سوم (راه‌کارسازی): روش انجام تحقیق

o        مهارت طرح سؤال و شناسایی نیاز

o        مهارت نفوذ به موضوع و لایه‌برداری از آن

o        مهارت جستجوی اطلاعات و تحلیل آن‌ها

o        مهارت حل مسأله و خلاقیت

بخشی از مقدمه:

کتاب «راهنمای تحقیق» به عنوان متن اصلی درس روش تحقیق (1) به ارزش یک واحد اختصاص یافته است که به سفارش این معاونت ]معاونت پژوهش مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه خواهران[ و به همت محقق اندیشمند، جناب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای عبدالحمید واسطی (دام توفیقاته) تألیف شده است.

این کتاب در مقایسه با سایر کتب موجود در موضوع روش تحقیق از مزایای ویژه‌ای برخوردار است که از این میان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1ـ تبیین کلیه مراحل تحقیق (از طرح اولیه تا تدوین گزارش تحقیق) به صورت موجز و گویا؛

2ـ رعایت اصول آموزشی در تدوین و تألیف کتاب؛

3ـ ارائه مثال‌های گویا برای معیار موضوعات هر قسمت؛

4ـ طراحی تمرین‌های مناسب برای تثبیت، تعمیق و توسعه آموخته‌های دانش‌پژوهان در پایان هر مبحث.

اصول و فنون پژوهش در گستره دین‌پژوهی

احد فرامرز قراملکی

قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه، 1383

فهرست اجمالی:

مقدمه

بخش اول: پژوهش و بهره‌وری آن

اصل اول: کارکرد روش‌شناختی تصورات؛ اصل دوم: تمایز اطلاعات و داده‌ها؛ اصل سوم: عدم اطلاعات، اطلاعات است؛ اصل چهارم: تعلق به گستره خاصی از علوم؛ اصل پنجم: مسبوقیت پژوهش بر آموزش؛ اصل ششم: بهره‌وری (کارآیی و اثربخشی) فنون افزایش بهره‌وری تحقیق

بخش دوم: اصول و فنون تشخیص مسأله

اصل هفتم: مسأله‌محوری؛ اصل هشتم: تمایز مسائل و مبانی؛ اصل نهم: اصل مسبوقیت حل مسأله بر تشخیص آن؛ اصل دهم: تمایز مشکل و مسأله ... فنون تبدیل مشکل به مسأله؛ اصل یازدهم: تمایز نظریه‌گرایی و فرضیه‌پردازی

بخش سوم: اصول و فنون تعریف، تحلیل و نقد

اصل دوازدهم: ابزارنگاری تعریف؛ اصل سیزدهم: مسبوقیت نقد بر فهم ... فنون تحلیل ... فنون نقد؛ اصل چهاردهم: تمایز تبیین و توجیه؛ اصل پانزدهم: تقدم توصیف بر تبیین؛ اصل شانزدهم: تمایز مقام تعریف و مقام تحقق

بخش چهارم: روی‌آوردها و روش‌ها

اصل هفدهم: شناخت سَلَف در پرتو خَلَف ... فرآیند و فنون مطالعه تاریخی؛ اصل هیجدهم: ابزار انگاری مطالعات تطبیقی؛ اصل نوزدهم: تمایز موارد ظاهری و مواضع واقعی ... فرایند عملیاتی مطالعه تطبیقی ... فنون عبور از موارد ظاهری به مواضع واقعی در مطالعات تطبیقی؛ اصل بیستم: کثرت‌گرایی روش‌شناختی

بخش پنجم: مباحث پیوستی

نمونه‌ای از دین‌پژوهی روشمند؛ فرایند تدوین مقاله پژوهشی

بخشی از مقدمه کتاب:

«روش‌شناسی مطالعات دینی» که پیش از این انتشار یافت (1380)درس‌هایی بود که نگارنده برای محققان دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد در رفع نیازهای یادشده ارائه کرد. جهت‌گیری درس‌ها، افزایش دانش و توانایی پژوهشی در گستره الهیات و معارف اسلامی بود. این کتاب، به دلیل نخستین بودن در موضوع خود در زبان فارسی و پاسخگویی به نیاز پژوهشی مبرم اما فراموش‌شده، مورد استقبال فراوان محققان در حوزه و دانشگاه قرار گرفت. دوره‌های کارگاه‌های آموزشی فراوانی برای همکاران گرامی و اعضای محترم هیأت علمی گروه‌های الهیات، معارف اسلامی و سایر گروه‌های مرتبط اجرا شد. معرفی‌های مختلف در مجلات ارائه گردید و به زبان عربی نیز ترجمه شد.

این همه اقبال، چشم نویسنده را به رخنه مهم در کتاب فرو نبست: بلاتکلیفی نویسنده در جهت‌گیری کتاب که آیا کتاب هدف عملیاتی و کاربردی دارد یا نظری و تغییر نگرش. این بلاتکلیفی تا حدود زیادی سبب ابهام نزد خواننده می‌شد. زبان دشواریاب و بیان موجز بر ابهام آن می‌افزود. همکاران شرکت‌کننده در کارگاه‌های آموزشی، بر صعوبت فهم کتاب بدون توضیح استاد تأکید می‌کردند. جامه نامناسب طبع هم مشکل را دوچندان کرد.

سه تصمیم برای حل مشکل یادشده به میان آمد: یک. تجدید نظر و بازنویسی «روش‌شناسی مطالعات دینی» با حفظ چارچوب اصلی آن؛ دو. تدوین کتاب مفصل با جهت‌گیریتغییر نگرش توأم با تمرین‌های عملی برای ایجاد مهارت‌پژوهی که بر خلاف کتاب نخست، به همه گستره‌های علوم انسانی ناظر باشد. این تصمیم با نگارش «روش‌شناسی مطالعات میان‌رشته‌ای» با همکاری دوست دانشمند دکتر نیما قربانی در مقام تحقق است؛ سه. نگارش کتاب مختصر با جهت‌گیری عملیاتی که دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترا در مقام اخذ پژوهش مربوط به پایان‌نامه از آن بهره‌مند گردند.

تجارب فراوان در کارگاه‌های آموزشی، سبب ساختار فعلی کتاب است.